سعید صمدی، مجری طرح تجهیز معادن سنگ‌آهن زیرزمینی، طی سفری به این كشور در تاریخ دهم شهریور لغایت هفدهم شهریور امسال، از دانشكده طراحی معدن كریوباس و معدن رودینای این كشور، بازدید كرد كه مشروح این گزارش سفر، در ادامه می‌آید:

معادن اوکراین در یک نگاه

اوكراین با تولید سالانه 84 میلیون تن زغال‏سنگ و 85 میلیون سنگ‌آهن یكی از جمهوری‌های صنعتی و معدنی شوروی پیشین است و تولید سالانه آن، 34 میلیون تن سنگ‌آهن در معادن زیرزمینی است، معادن زغال‏سنگ این كشور در منطقه دونتسك در استان دونباس در 800 كیلومتری شرق كیف و معادن سنگ‏آهن آن، در شهر كریواروك در استان دنیروپترفسكی در 550 كیلومتری جنوب شرق كیف واقع شده است. درسال2011، اوکراین ششمین تولید کننده سنگ‌آهن دنیا بوده و شرکت‌های «منتین وست گروپ» با تولید 44 میلیون تن و شرکت «یالتاویسکی» با 24 میلیون تن، مهم‌ترین تولیدکننده سنگ‌آهن در این کشور بوده و در دنیا نیز صاحب اعتبار هستند.

نخستین معدن سنگ‏آهن این شهر در سال 1880 به بهره‌برداری رسیده و تا سال 1920 حدود 70 درصد سنگ‌آهن مورد نیاز روسیه قدیم از این منطقه تأمین شده است. در حال حاضر، ذخایر سنگ‌آهن این منطقه 13 میلیارد تن برآورد شده كه 70 درصد سنگ‌آهن اوكراین را در بر می‏گیرد. حدود 90 شركت معدنی و متالوژی در این شهر فعالیت می‌کنند. تقریباً 60 درصد ذخایر سنگ‌آهن این منطقه عیار بالای 50 درصد دارند.
در شهر «كریواروك»، معادن مختلفی نظیر سنگ‌آهن، منگنز، سرب و روی و سایر عناصر وجود دارد به نحوی كه این منطقه، سالانه بیش از 60 میلیون تن سنگ‌آهن به صورت زیرزمینی و روباز تولید می‏کند.

ورود به شهركریواروك اوكراین

در تاریخ دهم شهریور 91 همراه با تیمی از شركت تهیه و تولید مواد معدنی ایران عازم شهر كریواروك شدیم كه در آغاز ورود به این شهر، با توجه به مكاتبات و هماهنگی‌های انجام شده مورد استقبال آقای دكتر ولایمر پروگودوف، رئیس دانشكده طراحی معدن كریوباس قرار گرفتیم. در این كشور، بخش «طراحی معادن» به صورت تخصصی در دانشكده‌های خاصی دنبال می‏شود و در واقع، شركت مشاور و طراحی وجود ندارد. بر اساس یك سنت باقیمانده از دوره شوروی پیشین، دانشگاه‏ها به شدت كاربردی هستند و اغلب در كنار معادن و یا صنایع بزرگ، دانشكده خاص آن صنعت نیز فعالیت می‌كند. بسیاری از اساتید و مدیران دانشكده در این مکان‏ها حضور دارند و حتی ممكن است فعالیت اجرایی نیز داشته باشند. از این رو، در جوار هر صنف، دانشكده خاص با شرایط و ویژگی آن صنف فعالیت می‌كند و طراحی معادن عموماً در دوره فوق‏لیسانس همان دانشكده صورت می‌گیرد به نحوی كه تا چند سال پیش، حتی بدون تأیید دانشكده طراحی معدن، امكان ورود كوچك‌ترین تجهیزات جدید به محیط معدن وجود نداشت.

آقای پروگودوف درباره تاریخچه فعالیت دانشكده طراحی معدن كریوباس می‌گوید: «این دانشكده حدود 80 سال پیشینه و تجربه در حوزه طراحی معدن سنگ‌آهن زیرزمینی و روباز دارد که البته در بخش كانی‌های دیگر به جز زغال‏سنگ نیز فعالیت می‌کند. این دانشكده از زمان شروع فعالیت خود تاکنون، 8 معدن سنگ‌آهن زیرزمینی در كشور اوكراین و سایر جمهوری‌های شوروی پیشین طراحی کرده است.»

وی ادامه می‌دهد: «تمام مراحل طراحی شامل طراحی اكتشافات اولیه و تكمیلی و مطالعات فنی، طراحی پایه معدن و طراحی جزیی و همچنین تأمین ماشین‌آلات مناسب با ساختار معادن توسط همین دانشکده انجام می‏شود.»

آمادگی همكاری در معادن زیر زمینی ایران

رئیس دانشكده طراحی معدن كریوباس با اشاره به اینكه بررسی‌های فنی و اقتصادی، مهم‌ترین و حساس‌ترین بخش در این دانشكده است كه سرنوشت هر معدن را نیز تعیین می‌كند و هرگونه كار غیر دقیق در آینده معدن، غیرقابل جبران است، تصریح می‌كند: «آمادگی داریم در مطالعات اولیه معادن سنگ‌آهن بر اساس اكتشافات انجام شده توسط طرف ایرانی و مورد تأیید آنها، مشاركت داشته باشیم.»

وی می‌افزاید: «پیش از هر گونه فعالیت، ابتدا باید معادن شما بر اساس قیمت‌های جهانی و قیمت تمام شده فعالیت‌ها در ایران، مورد بررسی دقیق فنی و اقتصادی قرار گیرند و بعد از این مرحله است كه شما خواهید دانست که شرایط ذخایرتان چگونه است و چقدر سنگ‌آهن قابل استخراج دارید.»

پروگودوف اظهار می‌دارد: «نخستین آمارهایی كه شما اعلام می‌كنید، در واقع آمار زمین‌شناسان بر اساس فعالیت مقدماتی اكتشافی است ولی ما در كشورمان یاد گرفته‌ایم كه آمار زمین‏شناسان را نه اعلام كنیم و نه بر مبنای آن برنامه‌ریزی داشته باشیم. آماری می‌تواند مبنای برنامه‌ریزی قرار گیرد كه دست‏کم مرحله اولیه بررسی فنی و اقتصادی را طی كرده باشد.» وی با تاكید بر این‌كه بررسی‌های اقتصادی مذكور به هیچ عنوان دایمی نیستند، خاطرنشان می‌كند: «بنابراین با توجه به قیمت‏های جهانی و قیمت تمام شده، فعالیت‏های معدنی در كشور شما باید هر چند سال یك بار، به روز شوند. حتی ممكن است در دوره بررسی‌های فنی و اقتصادی، ما نتوانیم نظر قطعی بدهیم.»

به گفته این مسئول دانشكده طراحی معدن كریوباس، «بعد از بحث فنی و اقتصادی، ما به طور دقیق به شما خواهیم گفت که قیمت تمام شده هر تن استخراج سنگ‌آهن معدن مورد مطالعه چقدر است. همچنین قیمت تمام شده كل معدن و بخش‌های مختلف آن را به صورت كلی خواهیم گفت و دیگر این که پس از دریافت اطلاعات اولیه، شما تصمیم خواهید گرفت كه آیا می‏خواهید معدن را فعال کنید یا نه.»

در ادامه، جلسه به صورت گفت و شنود متقابل جریان یافت و ما در خصوص ریز مسائل طراحی و فنی و اقتصادی و مشكلات فرآوری مسائلی را مطرح كردیم. در نهایت مقرر شد كه روز بعد، از یك معدن سنگ‌آهن در شهر كریواروك بازدید كنیم و بدین منظور معدن رودینا انتخاب شد.

تاریخچه معدن رودینا (وطن)

معدن رودینا در كنار شهر كریواروك قرار دارد. این معدن، تا پیش از سال 1973 تا افق 110 متر به صورت روباز استخراج می‏شد. از آنجا كه بر اساس عملیات اكتشاف، معدن تا افق 1700 متر سنگ‌آهن داشت، از اواسط دهه 60، طراحی زیرزمینی آن آغاز شده و در سال 1973 معدن زیرزمینی به بهره‌برداری رسیده است.

سنگ‌آهن این معدن به طور متوسط عیاری حدود 56 درصد آهن دارد و بیشتر از نوع هماتیت و آپاتیت است. در حال حاضر، معدن مذكور تا افق 1455 آماده‌سازی شده و عملیات استخراج در افق 1315 متر انجام می‌شود. ظرفیت تولید سالانه آن، بین 5/2 تا 4 میلیون تن در نوسان است كه با توجه به شرایط بازار و میزان قراردادهای فروش، تولید آن برنامه‌ریزی می‌شود. در حال حاضر، سنگ‌آهن این معدن در داخل كشور اوكراین و استان «دنپرو پتروفسكی» به فروش می‌رسد. سنگ‌آهن تولیدی به صورت دانه‌بندی شده «فاین» و«لامپ» عرضه می‌شود كه 60 درصد محصولات زیردانه میان صفر تا 10 میلیمتر و 40 درصد محصولات درشت‌دانه میان 10 تا 35 میلیمتر است. كل پرسنل فعال در آن 1650 نفر هستند. معدن به صورت 4 شیفتِ 6 ساعته در تمام روزهای سال به جز 2 روز فعالیت می‌کند. در واقع، این معدن در روزهای اول ژانویه (نخستین روز سال میلادی) و اول ماه می به مناسبت روز جهانی كارگر معدن تعطیل‏ است.

پوشش لباس مخصوص برای ورود به اعماق 1300 متری

مدیر معدن رودینا در آغاز ورود ما به جلسه، چكیده‌ای از ویژگی‌های این معدن را ارایه كرد و مقرر شد سایر توضیحات حین بازدید گفته شود. برای آماده شدن به اتاق تعویض لباس مخصوص مهمانان هدایت شدیم. روز پیش از بازدید، شماره كفش و اندازه لباس را اندازه‌گیری كرده بودند. لذا برای هر نفر از پیش، كمد لباس آماده شده و نام فرد روی آن درج شده بود. برای تعویض لباس ابتدا یك دست لباس كتان سفید رنگ و آزاد و سپس روی آن لباس مخصوص كار پوشیدیم. كفش بازدید هم چكمه پلاستیكی مشابه معادن زغال‏سنگ بود.

پیش از بازدید، مسئول ایمنی در خصوص تجربه بازدید از معادن زیرزمینی و پیشینه بیماری قلبی و تنفسی و سایر موارد از تك تك افراد پرسید و مواردی را یاداشت کرد. همچنین شیوه كار «خود نجات» انفرادی و چراغ تونل را توضیح داد و در خصوص خطرات احتمالی و شیوه‌های مواجه به سوانح، سخنانی گفت. تعویض لباس و شنیدن توضیحات ایمنی حدود یك ساعت طول کشید و این در حالی بود كه همه ما تجربه کار معدنی و تجربه ورود به معدن زیرزمینی و فعالیت در آن را داشتیم. با این وجود، مسئول ایمنی باز هم تمام موارد را کنترل کرد.

پس از تعویض لباس، همراه با مدیر معدن، مسئول استخراج معدن، مسئول پیشروی معدن، مدیر ایمنی و نماینده دانشكده طراحی عازم بازدید از معدن شدیم. ساختمان ورود به چاه معدن، حدود 200 متر با ساختمان مركزی فاصله داشت. در محل ورودی چاه معدن، یک ساختمان 8 طبقه به ارتفاع 40 متر قرار داشت. در این ساختمان بالابرهای مختلف مستقر بودند كه مهم‏ترین آن، بالابر حمل سنگ‌آهن و نفرات بود.

ورود به معدن رودینا

به همراه مدیر معدن با آسانسور وارد طبقه فوقانی ساختمان شدیم كه موتور اصلی بالابر سنگ‌آهن در آن قرار داشت. ابعاد محل موتور شامل 2 الكترو موتور و طبلك سیم بكسل‏ها 8×16 با ارتفاع 6 متر بود درباره مشخصات موتور و تجهیزات بالابرها پرسش‏ شد كه مسئولان بخش پاسخ دادند كه این تجهیزات از حدود 35 سال پیش تاکنون كار می‌كنند و ساخت كشور اوكراین بوده و تكنولوژی مخصوص خود را دارند.

پس از بازدید از ساختمان روی چاه معدن، جهت عزیمت به عمق 1315 متری وارد آسانسور آدم‏رو شدیم.

آسانسور 2 طبقه داشت و در هر مرحله 40 نفر را جابه‌جا می‌کرد. سرعت آسانسور 4 متر بر ثانیه بود و برای رسیدن به افق مورد بازدید 6 دقیقه زمان برد. سرعت آسانسور و تغییرات فشار در طول حركت آسانسور گوش‏هایمان را كمی آزار می‌داد. به ویژه تغییرات فشار خیلی محسوس بود. پس از رسیدن به این افق از آسانسور پیاده شدیم.

تونل‏های اصلی معدن مقطع 22 مترمربع را داشتند و مقاطع تونل‏ها میان 15 تا 22 مترمربع متغیر بود. با توجه به شرایط خوب پایداری سنگ‏ها، بیشتر تونل‏ها نگهداری آرك نداشتند بلکه به صورت شات كلید و در پاره‏ای از تونل‏های اصلی تونل به با راک برد نگهداری می‌شود. در برخی تونل‏ها تابلوی اعلان خطرریزشی بودن آرك نصب شده بود. فاصله آرك‏ها نیز نیم متر بود و در بالا، رده بتونی دیواره تونل پوشیده شده بود.اما در مجموع بیشتر تونل‏ها ارک نداشتند و از شیوه‌های طبیعی و کم هزینه جهت نگهداری استفاده می‏شد.

برای حمل نفرات و تجهیزات در محدوده هر افق، از لوكوموتیو برقی استفاده می‌شد و برق مورد نیاز آن هم به طور مستقیم از طریق كابل‏های نصب شده در سقف تأمین می‌شد و به دلیل این كه معدن گازدار نبود، هیچ گونه مشكلی در زمینه تجهیزات برقی و زدن جرقه وجود نداشت و حتی در این معدن، استعمال دخانیات نیز آزاد بود.

در تونل‏ها 2 خط ریل وجود داشت و با توجه به ظرفیت 10 تنی واگن‌های حمل سنگ‌آهن، اندازه ریل‏ها 32 به بالا بود. با وجود عمق معدن و آب بسیار زیاد زمین، آبكشی در آن عمق به خوبی انجام می‌شد و كانال‏های هدایت آب در كنار تونل‏ها به طور دقیق شیب‌بندی شده و عموماً هیچگونه مشكلی در زمینه آب كف تونل وجود نداشت. پس از ورود به افق 1315، رئیس معدن وارد اطاق دیس پیچ شد كه وظیفه هدایت لوكوموتیوها و بخش‌های اساسی معدن را داشت.

هماهنگی‌های لازم را با دیس پیچ آن افق انجام داده و سپس سوار واگن آدم‏رو كه هر واگن 8 نفر ظرفیت داشت شدیم و به سمت ظلع غرب معدن كه حدود 3 كیلومتر فاصله داشت حركت كردیم. پس از رسیدن به منتهی‌ الیه غرب معدن، از قطار پیاده شده و وارد این بخش شدیم و پس از پیمودن حدود یك كیلومتر از تونل شیپ‌دار«اکلن» به طول 400 متر با شیپی حدود 13 درجه، به افق 1345 متر قدم گذاشتیم. در این افق، عملیات پیشروی و آماده‌سازی جریان داشت. تونل‏های این منطقه مقطع 15 متر داشتند و دیواره آن هم بسیار محكم بود. با اینكه تقریباً چند ماه از حفر آن گذشته بود اما هنوز نگهداری خاصی نداشت. عملیات پیشروی به وسیله حفاری و آتشباری انجام می‌شد و برای حفاری یك دستگاه جامبو دریل ساخت شركت اطلس كوپكو وجود داشت كه مشغول حفاری بود و یك دستگاه لودر برقی نیز سنگ خاك حاصل از آتشباری را برمی‏داشت.

برابر اعلام تیم پیشروی، به طور متوسط روزانه 8 متر در این منطقه پیشروی داشتند. كارشناسان و تكنسین‌های پیشروی، در خصوص نحوه انجام عملیات توضیحاتی دادند و سپس دوباره از همان تونل شیب‌دار به افق 1315 متر برگشتیم. با وجود عمق زمین، تجهیزات تهویه شرایط كاری مناسبی را آماده كرده بود. البته نبود گاز - كه وجه تمایز مهم میان این معادن و معادن زغال‏سنگ است- آن شرایط را بسیار آسان کرده بود و در این عمق پر پیچ و خم زمین، گرمای آزاردهنده‏ای نیز وجود نداشت.